Điều kiện để di chúc có hiệu lực pháp luật

Điều kiện để di chúc có hiệu lực pháp luật. Trường hợp di chúc không hợp pháp thì phân chia di sản thừa kế như thế nào?

Tóm tắt câu hỏi:

Văn phòng luật sư cho tôi hỏi: Hiện gia đình tôi có 4 anh em, một anh cả, hai chị gái và tôi. Cách đây một năm mẹ tôi có viết đi chúc để lại cho tôi một mảnh đất có nhà hiện tại tôi và mẹ đang sống với nội dung: Tôi toàn quyền sử dụng ngôi nhà và đất không ai trong các anh chị được tranh chấp gây mất đoàn kết trong gia đình, nhưng tôi không đc bán, nếu bán phải có sự đồng ý của các anh chị tôi. (bản đi chúc trên đã có chính quyền địa phương chưng nhận) vậy luật sư cho tôi hỏi nếu sau này mẹ tôi mất tôi có thể đổi tên sổ đỏ cho tôi hay không (mẹ tôi đã 78 tuổi )? Có được quyền mua bán hay ko? Trong đợt bão vừa qua tờ đi chúc tôi giữ đã bị mưa ướt và hư mất, vậy nếu muốn làm lại tờ đi chúc này thì tôi phải làm sao? Xin cảm ơn văn phòng luật sư.

Câu hỏi được biên tập và đăng tải bởi Bộ phận tư vấn về pháp luật dân sự – Phòng trợ giúp pháp lý trực tuyến miễn phí của Công ty Luật TNHH Dương Gia.

Luật sư tư vấn:

Cám ơn bạn đã gửi câu hỏi của mình đến Ban biên tập – Phòng tư vấn trực tuyến của Công ty LUẬT DƯƠNG GIA. Với thắc mắc của bạn, Công ty LUẬT DƯƠNG GIA xin được đưa ra quan điểm tư vấn của mình như sau:

1. Căn cứ pháp lý:

Bộ luật dân sự năm 2015

Luật đất đai năm 2013

2. Nội dung tư vấn:

Dựa trên thông tin bạn cung cấp, để giải quyết vấn đề của bạn, cần xem xét các phương diện sau:

Thứ nhất, về việc bạn có thể tiến hành thủ tục chuyển quyền sang tên trên Sổ đỏ (Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất) cho bạn và thực hiện việc mua bán mảnh đất cùng ngôi nhà trên đất cho người khác khi mẹ bạn mất.

Trước hết, việc bạn muốn đổi tên người sử dụng đất trên Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất từ tên của mẹ bạn sang tên của bạn được xác định là việc bạn thực hiện thủ tục chuyển quyền sử dụng đất. Bởi, căn cứ theo quy định tại khoản 10 Điều 3 Luật đất đai năm 2013 thì chuyển quyền sử dụng đất được xác định là việc chuyển giao quyền sử dụng đất từ người này sang người khác thông qua các hình thức chuyển đổi, chuyển nhượng, thừa kế, tặng cho quyền sử dụng đất và góp vốn bằng quyền sử dụng đất.

Xem xét về trường hợp của bạn thì theo thông tin, gia đình bạn có bốn anh chị em. Cách đây 01 năm, mẹ bạn (hiện nay đã 78 tuổi) có viết di chúc để lại cho bạn mảnh đất cùng ngôi nhà mà bạn và mẹ bạn đang sống với nội dung bạn được toàn quyền sử dụng nhà và đất nhưng không được phép bán. Nếu bạn muốn bán thì phải có sự đồng ý của ba chị em còn lại. Bản di chúc này đã được chính quyền địa phương chứng thực.

Trong trường hợp này, để có thể thực hiện việc chuyển quyền sử dụng đất đối với mảnh đất hiện đang do mẹ bạn đứng tên trên Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất mà không thực hiện thông qua hoạt động chuyển nhượng, tặng cho thì bạn phải là người được thừa kế tài sản này. Mẹ bạn có để lại di chúc, trong trường hợp này, để di chúc có hiệu lực sau khi mẹ bạn mất thì di chúc này phải đáp ứng các điều kiện để một di chúc hợp pháp theo quy định tại Điều 630 Bộ luật dân sự năm 2015, cụ thể:

“Điều 630. Di chúc hợp pháp

1. Di chúc hợp pháp phải có đủ các điều kiện sau đây:

a) Người lập di chúc minh mẫn, sáng suốt trong khi lập di chúc; không bị lừa dối, đe dọa, cưỡng ép;

b) Nội dung của di chúc không vi phạm điều cấm của luật, không trái đạo đức xã hội; hình thức di chúc không trái quy định của luật.

2. Di chúc của người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi phải được lập thành văn bản và phải được cha, mẹ hoặc người giám hộ đồng ý về việc lập di chúc.

3. Di chúc của người bị hạn chế về thể chất hoặc của người không biết chữ phải được người làm chứng lập thành văn bản và có công chứng hoặc chứng thực.

4. Di chúc bằng văn bản không có công chứng, chứng thực chỉ được coi là hợp pháp, nếu có đủ các điều kiện được quy định tại khoản 1 Điều này.

5. Di chúc miệng được coi là hợp pháp nếu người di chúc miệng thể hiện ý chí cuối cùng của mình trước mặt ít nhất hai người làm chứng và ngay sau khi người di chúc miệng thể hiện ý chí cuối cùng, người làm chứng ghi chép lại, cùng ký tên hoặc điểm chỉ. Trong thời hạn 05 ngày làm việc, kể từ ngày người di chúc miệng thể hiện ý chí cuối cùng thì di chúc phải được công chứng viên hoặc cơ quan có thẩm quyền chứng thực xác nhận chữ ký hoặc điểm chỉ của người làm chứng.”

Trong trường hợp của mẹ bạn, mẹ bạn đã lập di chúc bằng văn bản, có chứng thực của chính quyền địa phương (Ủy ban nhân dân cấp xã). Về thủ tục lập di chúc tại Ủy ban nhân dân cấp xã được quy định cụ thể tại Điều 636 Bộ luật dân sự năm 2015, cụ thể:

Người lập di chúc tuyên bố nội dung của di chúc trước người có thẩm quyền chứng thực của Ủy ban nhân dân cấp xã. Người có thẩm quyền chứng thực của Ủy ban nhân dân cấp xã phải ghi chép lại nội dung mà người lập di chúc đã tuyên bố. Người lập di chúc ký hoặc điểm chỉ vào bản di chúc sau khi đã xác nhận bản di chúc đã được ghi chép chính xác và thể hiện đúng ý chí của mình. Người có thẩm quyền chứng thực của Ủy ban nhân dân cấp xã ký vào bản di chúc.

Trường hợp người lập di chúc không đọc được và không nghe được bản di chúc, không ký hoặc không điểm chỉ được thì phải nhờ người làm chứng và người này phải ký xác nhận trước mặt người có thẩm quyền chứng thực của Ủy ban nhân dân cấp xã. Người có thẩm quyền chứng thực của Ủy ban nhân dân cấp xã chứng nhận bản di chúc trước mặt người lập di chúc và người làm chứng.

Trong trường hợp của bạn, mẹ của bạn đã lập di chúc có chứng thực của Ủy ban nhân dân cấp xã. Trong trường hợp di chúc do mẹ bạn lập hoàn toàn đáp ứng điều kiện được quy định tại Điều 630 và tuân thủ đúng trình tự thủ tục theo quy định tại Điều 636 Bộ luật dân sự năm 2015 thì di chúc của mẹ bạn được xác định là một di chúc hợp pháp. 

Di chúc của mẹ bạn khi được xác định là một di chúc hợp pháp thì sẽ có hiệu lực kể từ thời điểm mở thừa kế – tức là thời điểm mẹ bạn mất theo quy định tại Điều 611, Điều 643 Bộ luật dân sự năm 2015. Di chúc này sẽ được đưa ra để phân chia thừa kế nếu đây là bản di chúc hợp pháp và làm bản di chúc cuối cùng mà mẹ bạn lập trước khi chết.

Tuy nhiên, dựa trên thông tin bạn cung cấp, thì di chúc có nội dung: Bạn được toàn quyền sử dụng ngôi nhà và đất, không ai trong các anh chị được tranh chấp gây mất đoàn kết trong gia đình, nhưng bạn không được bán, nếu bán phải có sự đồng ý của các anh chị của bạn. Xét thấy, trong nội dung di chúc, cho thấy bạn được toàn quyền sử dụng ngôi nhà và đất, nhưng không thể hiện rằng, ngôi nhà và quyền sử dụng đối với mảnh đất này sẽ do bạn thừa kế. Bởi, theo quy định tại Điều 189 Bộ luật dân sự năm 2015 thì:

“Điều 189. Quyền sử dụng

Quyền sử dụng là quyền khai thác công dụng, hưởng hoa lợi, lợi tức từ tài sản.

Quyền sử dụng có thể được chuyển giao cho người khác theo thỏa thuận hoặc theo quy định của pháp luật.”

Căn cứ theo Điều 189 Bộ luật dân sự năm 2015 được trích dẫn ở trên, và nội dung di chúc mà bạn cung cấp thì trong trường hợp của bạn, di chúc của mẹ bạn để lại chỉ thể hiện việc bạn được quyền sử dụng, tức là khai thác công dụng, hưởng hoa lợi, lợi tức từ tài sản là ngôi nhà và mảnh đất này, chứ không đồng nghĩa với việc bạn được thừa kế tài sản này. Điều đó cho thấy không có sự chuyển quyền sử dụng đất, quyền sở hữu nhà cho bạn. Do vậy, cho dù di chúc của mẹ bạn là hợp pháp thì bạn cũng không thể tiến hành thủ tục chuyển quyền, sang tên trên Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, quyền sở hữu nhà và tài sản khác gắn liền với đất từ tên của mẹ bạn sang cho bạn sau khi mẹ bạn mất.

Đồng thời, khi di chúc của mẹ bạn là hợp pháp, thì sau khi mẹ bạn mất, bạn cũng không được toàn quyền bán tài sản là ngôi nhà và quyền sử dụng mảnh đất này. Nếu bạn muốn bán thì phải có sự đồng ý của những người anh, chị em của bạn. Bởi đây là nội dung di chúc, là ý chí tự nguyện của mẹ bạn – người để lại tài sản này, và đây cũng là điều kiện để bạn được hưởng quyền sử dụng tài sản này sau khi mẹ bạn chết.

Trường hợp di chúc do mẹ bạn để lại không hợp pháp do không đáp ứng đủ điều kiện hợp pháp của di chúc, hoặc không thực hiện theo đúng trình tự, thủ tục mà pháp luật quy định. Trong trường hợp này, căn cứ theo quy định tại Điều 650, 651 Bộ luật dân sự năm 2015, di sản do mẹ bạn để lại sẽ được chia thành các phần bằng nhau cho những người thừa kế theo pháp luật, mà trước hết là chia cho những người thuộc hàng thừa kế thứ nhất gồm: vợ, chồng, cha đẻ, mẹ đẻ, cha nuôi, mẹ nuôi, con đẻ, con nuôi của mẹ bạn. 

Trong trường hợp này, bạn cũng không thể tự mình thực hiện thủ tục chuyển quyền sang tên trên Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, quyền sở hữu nhà và tài sản khác gắn liền với đất từ mẹ bạn sang cho bạn, hay thực hiện việc mua bán, chuyển nhượng ngôi nhà và quyền sử dụng đất của mảnh đất này nếu như không có sự đồng thuận từ phía những người anh, chị em còn lại, hoặc tài sản này không thuộc về bạn sau khi phân chia di sản thừa kế.

Như vậy, cho dù di chúc do mẹ bạn lập có hợp pháp hay không thì di chúc chỉ có hiệu lực sau khi mẹ bạn chết. Bạn sẽ không thể thực hiện được việc chuyển quyền sang tên trên Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, quyền sở hữu nhà và tài sản khác gắn liền với đất hay mua bán, chuyển nhượng đối với ngôi nhà, và quyền sử dụng đối với mảnh đất này nếu không có sự đồng ý của những người anh, chị em của bạn hoặc tài sản này không thuộc về bạn sau khi phân chia di sản thừa kế.

Thứ hai, về việc bạn muốn làm lại di chúc của mẹ bạn bị hư hỏng do cơn bão.

Căn cứ theo quy định tại Điều 624 Bộ luật dân sự năm 2015 thì di chúc là sự thể hiện ý chí cá nhân nhằm chuyển tài sản của mình cho người khác sau khi chết. Do vậy, khi di chúc của mẹ bạn mà bạn đang giữ đã bị mưa ướt và hư mất do ảnh hưởng của cơn bão, bạn cũng không thể tự làm lại tờ di chúc này. Nếu bạn muốn làm lại di chúc này, bạn có thể đề nghị mẹ bạn về việc viết lại nội dung di chúc theo đúng ý chí của mẹ bạn.

Trong trường hợp mẹ bạn không đồng ý lập lại di chúc, thì trong trường hợp này, đối với di chúc bạn đang giữ đã bị ướt và hư hỏng có được sử dụng sau khi mẹ bạn mất hay không phụ thuộc vào hiện trạng của di chúc. Theo quy định tại Điều 642 Bộ luật dân sự năm 2015 thì:

“Điều 642. Di chúc bị thất lạc, hư hại

1. Kể từ thời điểm mở thừa kế, nếu bản di chúc bị thất lạc hoặc bị hư hại đến mức không thể hiện được đầy đủ ý chí của người lập di chúc và cũng không có bằng chứng nào chứng minh được ý nguyện đích thực của người lập di chúc thì coi như không có di chúc và áp dụng các quy định về thừa kế theo pháp luật.”

Căn cứ theo quy định tại Điều 642 Bộ luật dân sự năm 2015 thì khi bản di chúc do mẹ bạn lập bị hư hại đến mức không thể hiện được đầy đủ ý chí của mẹ bạn và cũng không có bằng chứng nào chứng minh được ý nguyện đích thực của mẹ bạn thì di chúc này sẽ không được đưa ra để chia thừa kế sau khi mẹ bạn chết.

Từ những phân tích ở trên, trong trường hợp di chúc của mẹ bạn hiện đang do bạn giữ bị hư hỏng, bị ướt mà bạn muốn lập lại di chúc này thì bạn chỉ có thể đề nghị mẹ bạn lập lại di chúc. Nếu mẹ bạn không lập lại di chúc thì di chúc do bạn đang giữ chỉ có hiệu lực khi nó là di chúc hợp pháp, và mặc dù hư hỏng nhưng vẫn thể hiện được ý chí của mẹ bạn và có chứng cứ chứng minh ý nguyện của mẹ bạn. Nếu di chúc bị hư hỏng dẫn đến việc không thể hiện được ý nguyện của mẹ bạn và không có chứng cứ chứng minh thì được xác định như trường hợp không có di chúc và thực hiện việc phân chia thừa kế theo pháp luật. Tuy nhiên, hiện nay, mẹ bạn vẫn còn sống mặc dù đã 78 tuổi, nhưng mẹ bạn vẫn có thể lập di chúc mới thể hiện ý chí của mình nếu mẹ bạn hoàn toàn minh mẫn, sáng suốt.

Như vậy, từ những phân tích nêu trên, bạn cần căn cứ vào hoàn cảnh thực tế của mình để có sự xác định phù hợp về việc tiến hành thủ tục chuyển quyền sang tên trên Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, quyền sở hữu nhà và tài sản khác gắn liền với đất từ tên mẹ bạn sang tên bạn; và việc mua bán, chuyển nhượng đối với ngôi nhà và mảnh đất này.